تفسير مجمع البيان يکي از مهمترين تفاسير شيعه است که در قرن ششم توسط ابو علي فصل بن حسن طبرسي (م 548 هـ ق) نگاشته شده است اين اثر گرانقدر در سال 1376 توسط علي کرمي بار ديگر ترجمه شد. مطالب کتاب را مورد بازنگري باز آفريني و تحقيق و نگارش قرار داد. و ترجمه دقيقي نيز از آيات قرآن ارائه نمود.[1]
ترجمه آيات در اين اثر ترجمه اي معادل و روان است که همراه با توضيحات بسيار کوتاه كه در قلاب ارائه شده است. توجه به زبان و نثر معيار فارسي و دقت در گزينش وازه ها بر اساس ديدگاههاي تفسير مجمع البيان ويزگي مهم اين اثر است.

بهاء الدين خرمشاهي (متولد 1324 هـ.ش) از قرآن پژوهان و مترجمان معاصر است كه آثار بسياري در زمينه حافظ پژوهي و قرآن پژوهي دارد. يکي از مهمترين آثار ايشان ترجمه قرآن کريم همراه با توضيحات و واژه نامه مي باشد.
ترجمه مورد نظر ترجمه اي معادل است که نکات نحوي و صرفي به خوبي در آن دخالت داده شده است نثر آن روان و امروزين و در عين حال ادبي است در مواردي که توضيحي لازم بوده توضيحات و اضافات در ميان ترجمه در داخل دو قلاب قرار داده است. ترجمه آيات در نيمه بالايي صفحه قراردارد و تفسير و توضيحات بيشتر در نيمه پاياني قرار داده شده است.
علاوه بر ترجمه و تفسير اين اثر داراي پيوستهايي شامل گفتار مترجم، مقاله هايي تحت عناوين قرآن و قرآن پژوهي، تحريف ناپذيري قرآن، فهم قرآن با قرآن، کلمات فارسي در قرآن مجيد و واژه نامه مي باشد.[2]
خرمشاهي در مقدمه ترجمه اش ويژگي هاي همچون دقت و صحت ، پيروي از نثر معيار، حفظ کلمات و عبارات قرآني رايج مانند ايمان ،زکات،رعايت ساختار کلمه در ترجمه (يعني ترجمه صفت به صفت و فعل به فعل) واژه سازي در موارد ضروري و دخالت ندادن عنصر تفسير در ترجمه را بر شمرده است.[3]

کتابشناسي[4]:تفسير من هدي القرآن اثر سيد محمد تقي مدرسي توسط احمد آرام[5] اين تفسير شامل تفسير ترتيبي تمام آيات و به روش تحليلي و تربيتي است. ترجمه آيات در اين اثر ساده و روان و مطابق با نثر معيار است.حجم توضيحات اندک و جدا شده از متن مي باشد البته در برخي موارد ترجمه کامل نيست. در مجموع ترجمه آيات در اين تفسير، ترجمه اي جمله به جمله و معادل است و مطالعه آن به طور مستقل از تفسير نيز مفيد و قابل استفاده است .

تفسير نور اثر محسن قرائتي (متولد 1322 ش) تفسيري است که در آن به شيوه اي جذاب و نو، پيام هاي تربيتي قرآن استخراج و ارائه شده است.[6] تفسير نور علاوه بر تفسير ، ترجمه آيات را به صورت مجزا نيز ارائه مي کند و به ترتيب شامل : آيات ، ترجمه ، توضيح ،پيام ها و نکته ها اين اثر تفسير ي ساده و روشن و قابل استفاده عموم مردم است. بخش ترجمه تفسير نور، ترجمه اي ساده و روان و غير مکلف است. نثر واژگزيني آن مطابق با زبان معيار مي باشد . در مواقع ضروري جهت انتقال درست مفاهيم و پيام آيه، به توضيحات اندک محتوايي و بعضا ممزوج با ترجمه و يا مشخص شده در پرانتز ، اکتفاء مي کند.

تفسير کوثر اثر حجه الاسلام يعقوب جعفري (متولد 1325) از قرآن پزوهان معاصر است. مخاطب اين تفسير عموم مردم هستند وي انگيزه خود را از نگارش اين اثر را ارائه تفسيري عصري با ارائه پيام هاي جديد و نکات بديع مي داند.[7] ترجمه موجود در اين تفسير ترجمه اي معادل و خالي از تفسير است و تقريبا به ازاي هر سطر از آيات يک سطر ترجمه بيان شده مفسر و توضيح عبارت به بخش تفسير واگذار شده است ترجمه آيات ساده و روان مي باشد در وازه گزيني به نثر معيار توجه كرده و از ترجمه وازه هاي عربي که در فارسي رايج است اجتناب نموده است مثلا "عزيز ، انفاق، غيب" ترجمه نشده اند و عينا در ترجمه بكار رفته اند.

آيت الله سيد علي غيوري متولد 1309 هـ ش در دوران مبارزه با رزيم ستمشاهي پهلوي تفسيري را به نام "تفسير مبين" به رشته تحرير در آورده است. اين تفسير که در دهه 50 شمسي تدوين شده است در اوائل دهه هشتاد به چاپ رسيده ( چاپ دوم 1384 ) انگيزه نگارش اين تفسير بيان مهم ترين مسائل قرآن کريم با زباني ساده و به صورت مستند به مدارک حديثي براي عموم مومنان اعلام شده است.[8] از اين رو ترجمه آيات نيز متناسب با هدف نگارش کتاب، ترجمه اي بسيار ساده و روان در عين حال دقيق است. در مواردي نيز برخي توضيحات بسيار کوتاه تفسيري نيز به ترجمه افزوده شده است.

ترجمه سيد مهدي دادور معروف به آيت اللهي از قرآن كريم، ترجمه اي به روش معادل است كه به طرزي شيوا و روان ارائه شده است. ترجمه در مؤخره اثر نيز آن را ترجمه اي مفهومي، ساده و روان توصيف مي كند.[9]حجم توضيحات تفسيري اين ترجمه اندك بوده و به وسيله پرانتز از متن جدا مي شوند. اين ترجمه به همراه كشف الآيات موضوعي قرآن و رساله اي مختصر با عنوان "تاريخ و علوم قرآن" در سال 1381 توسط انتشارات جهان آرا منتشر شد.

ترجمه سيد کاظم ارفع در سال 1381 توسط انتشارات فيض کاشاني به چاپ رسيد.[10] مزيت اين ترجمه در رواني عبارات خوشخواني آنهاست.عبارت آن بسيار ساده ،بي پيرايه و قابل فهم عموم است هر کس به راحتي مي تواند از اين ترجمه استفاده کند.[11] بر اين ترجمه انتقاداتي نيز وارد شده است از جمله: عاري بودن ترجمه از هرگونه توضيح حتي در موارد ضروري و برخي اشتباهات که از عدم دقت در مسائل ادبي سرچشمه گرفته است.[12]

ترجمه اصغر برزي از قران کريم ترجمه اي ادبي و روان است. مترجم به دنبال آن است که ترجمه اي دقيق و با رعايت نکات ادبي ارائه نمايد از اين رو پس از ترجمه هر آيه برخي نکات نحوي را متذکر مي شود و از اين جهت در بين ترجمه هاي موجود کاري ممتاز و بي سابقه انجام داده است . اين روش به خوانندگاني که با تجزيه و ترکيب و مباحث نحو عربي آشنا هستند کمک مي کند تا با دقت بيشتري معناي آيات را درک کنند افزون بر اين مترجم با آوردن توضيحات اندکي در برخي موارد سعي نموده شأن نزول و يا ابهام موجود در متن را نيز تا حدودي برطرف نمايد. به گفته وي مجموع توضيحات تفسيري اين ترجمه از 2% فراتر نمي رود و آنهم در کروشه قرار داده شده تا جانب ترجمه در امان ماند.[13]
در بررسي هاي نحوي اين ترجمه چند نکته حائز توجه است : نخست آنکه تنها جملات ساده تجزيه و ترکيب شده اند و جملات پيچيده و مشکل کمتر مورد بررسي قرار گرفته اند. دوم : در برخي موارد اشتباه در تحليل نحوي موجب شده تا مترجم در ترجمه نيز اشتباه کند.[14] ( کتابشناسي نرم افزار جامع تفاسير نور )

آيت الله دکتر محمد صادق تهراني ( 1307هـ.ش ) فقيه، قرآن پژوه و نويسنده تفسير سي جلدي «الفرقان في تفسير القرآن» است. وي سال 1382 ترجمه خود از قرآن را منتشر نمود.[15] ترجمه ايشان ترجمه اي جمله به جمله و معادل است که با توضيحات تفسيري که در زير نويس ترجمه ارائه شده کامل تر گشته است. در اين اثر براي روان سازي ترجمه و دقت هر چه بيشتر در آن کلمات و عباراتي که در متن قرآن نيست ولي در ترجمه فارسي بايد باشند با استفاده از قلاب ها و کمانک مشخص شده است. رعايت وزن و صداي قرآني، در نظر گرفتن قرائت رايج قرآن، ارائه پانوشت هائي براي توضيح مفاهيم پيچيده و دشوار و استفاده از شکل مأنوس کلمات در رسم الخط فارسي از ويژگي هائي است که مترجم براي اثر خود بر شمرده است.[16]

تفسير كاشف تفسيري است ترتيبي و در شمار تفاسير اجتماعي با صبغه تربيتي و هدايتي از قرآن است كه توسط محمد جواد مغنيه (1322-1400ق) به زبان عربي و در هفت جلد به نگارش در آمده است. ترجمه اين تفسير ارزشمند در سال 1383 توسط موسي دانش و با حمايت دفتر تبليغات اسلامي شعبه خراسانچاپ شد. مفسّر هدف خود را از تحرير اين تفسير پاسخگويي به نياز هاي جهان معاصر و اقناع نسل جديد بر شمرده است. ترجمه: آيات در اين تفسير ترجمه اي است روان و شيوا و مطابق با نثر معيار، جنبه ادبي و شيوايي ترجمه در خور تأمــل است. حجــم توضيحات تفسيري: بسيار اندک است و با کروشه از متن جدا شده اند.[17]

ابوالفضل بهرام پور يکي از قران پژوهان پر کاري است که به سبکي جذاب به تفسير قران مي پردازد.وي هنگام نگارش تفسير 30 جلدي خود با عنوان نسيم حيات به ترجمه آيات نيز پرداخت آنگاه ترجمه آيات را به طور مجزا با ويرايش جديد به چاپ رساند.[18] ترجمه بهرام پور، ترجمه اي سليس و روان از قران است با توضيحات تفسيري اندکي که در ميان دو قلاب قرار گرفته اند.يکي از ويژگي هاي اين ترجمه شرح لغات است که در کنار متن آيات به ريشه يابي و بيان معناي وازگان مي پردازد. اين قسمت از ترجمه که بيشتر جنبه آموزشي دارد براي کساني که مي خواهند از ترجمه قران اطلاعات بيشتري بدست آورند مفيد است. از ديگر ويژگي هاي اين ترجمه، دقت در ترجمه كليه حروف و كلمات قرآن است. حتي ادات تاكيد نيز با دقت ترجمه شده اند. به اين ترجمه نقدهايي نيز وارد شده است، از جمله: عدم هماهنگي در ترجمه آيات مشابه، عدم وجود دقت لازم در ترجمه برخي از كلمات، تكراري بودن كلمات ترجمه شده در حاشيه قرآن، ناهماهنگي ترجمه كلمات در قسمت آموزشي و متن ترجمه.[19]

ترجمه دو زبانه خانم يزدان پناه از قرآن كريم ترجمه اي امروزي ، خوانا، خوشخوان و شيوا و ادبي است و با نثر معيار مطابق مي باشد.[20] آنگونه که مترجم خود ادعّا مي کند ترجمه اي آزاد و در عين حال دقيق را ترجيح داده است.[21] اما با توجه به ويژگيهاي ترجمه بايد آن را در شمار ترجمه هاي «معادل» از قرآن محسوب کرد. سعي مترجم آن بوده که «کمترين افزودگي مهم تفسيري را در داخل قلاب» گذارد، لذا توضيحات تفسيري اندك آن کاملا مجزّاي از متن مي باشند.
از ويزگيهاي جالب اين ترجمه ارائه وازه نامه اي از لغات مهم هر صفحه به دو زبان فارسي و انگليسي است.

حسين استاد ولي يکي از ترجمه پژوهان معاصر است که در زمينه نقد ترجمه هاي قران مقالات متعددي به چاپ رسانده است.وي پس از بررسي ترجمه هاي قراني و ويرايش چند ترجمه مهم مانند. ترجمه جلال الدين مجتبوي، الهي قمشه اي، آيت الله مشکيني و دکتر موسوي گرما رودي در اواخر سال 1375 خود نيز ترجمه مستقلي ارائه داد. اين ترجمه که در سال 1385 به چاپ رسيد به گفته مؤلف از ويژگي هائي چند مانند دقت در ترجمه واژگان، سلامت و رواني عبارات و توجه به فصاحت و بلاغت قران برخوردار است. در اين ترجمه فارسي گرائي افراطي به کار نرفته و واژه هايي مثل ايمان، يقين، انقاق ترجمه نشده است.[22] ترجمه حسين استاد ولي از توضيحات تفسيري نيز خالي نيست و در مواردي جهت روشن نمودن معناي آيه يا اتصال آن با آيات قبل توضيحاتي در متن داده شده است اما اين توضيحات به دقت با دو قلاب از متن جدا شده است. توضيحات مفصل تر نيز در پاورقي ارائه شده است و در آنها به حل برخي معضلات يا شأن نزول ها يا متشابهات پرداخته است.[23]

ترجمه معنايي از رايج‌ترين ومشهورترين انواع ترجمه است. اين ترجمه نقطه مقابل ترجمه تحت‌اللفظي است و عموم مترجمان، پيرو و طرفدار اين شيوه ترجمه‌اند از آن جهت كه هدف اساسي در اين روش ترجمه تنها انتقال دادن معنا، محتوا و پيام متن مبدأ و نيز روان بودن و عامه فهم بودن متن مقصد مي‌باشد.
ضمن اينكه اين روش براي مترجمان، آسان‌تر از روش پيشين (وفادار يا معادل)‌ است. بدين ترتيب آنچه در ترجمه معنايي اهميت نخستين دارد پيام و محتواي متن مبدأ و پايبندي به ساختار‌هاي زباني زبان مقصد است. ترجمه معنايي را مي‌توان حدفاصل ميان ترجمه وفادار و آزاد دانست.
حذف و اضافه در ترجمه معنايي معمولاً بيش از حذف و اضافه در ترجمه‌‌هاي معادل و وفادار است. و تعادل معنايي ميان متن مقصد و متن مبدأ بيش از تعادل دستوري و بلاغي است.[24] در زبان فارسي حدود 30 ترجمه معنايي از قرآن ارائه شده است كه در اين مجال به مهم ترين آنها اشاره مي شود. نخستين ترجمه معنايي را به شكل امروزي را سيد ابراهيم بروجردي در سال 1317 هـ.ش در تفسير جامع ارائه داد. اما مشهورترين ترجمه معنايي از قرآن را به مرحوم الهي قمشه اي اختصاص دارد با آنكه ترجمه ابراهيم بروجردي از ترجمه الهي قمشه اي روان تر و دقيق تر است.

تفسير جامع اثر سيد ابراهيم بروجردي ،تفسيري به زبان فارسي و در هفت جلد است.[25] اين اثر از تفاسير روايي معاصر است که از زاويه حديث به تفسير نگريسته است و همواره معاني آيات را با جستجو در روايات دنبال کرده است.[26] وي بخشي از تفسير خود را به ترجمه آيات اختصاصي داده است .اين بخش قسمت بالاي هر صفحه را تشکيل مي دهد و به طور مجزا ارائه شده است.
ترجمه بروجردي از قرآن ترجمه اي بسيار روان و گوياست که به روش محتوا به محتوا و با رعايت ساختار زبان فارسي صورت گرفته است.با آنکه مترجم در تفسير خود روايات تفسيري را به طور کامل دخالت داده و سعي مي کند تا آنجا که ممکن است آيات را به شأن و مقام ائم? (ع) مربوط کند اما در ترجمه خود حتي در آياتي مانند اكمال دين، تطهير و ولايت تنها به ترجمه آيات پرداخته و ديدگاههاي تفسيري خود را تأثيري نداده است.اين تفسير و ترجمه نخستين بار در سالهاي 1317 ـ 1324 ش توسط کتابخانه صدر تهران چاپ شده است و از اين جهت ترجمه تفسير جامع را در بايد شمار نخستين ترجمه هاي معنايي معاصر از قران نام برد که بر ترجمه الهي قمشه اي نيز مقدم است.

ترجمه ي تفسير گونه ي مرحوم مهدي الهي قمشه اي ملقب به محي الدين ( 1283 ـ 1352 ش ) نخستين بار در سال 1323 ه ش به چاپ رسيد و پس از آن بارها اين اثر با تيراژ بسيار زياد و توسط ناشران متعدد به حلي? طبع آراسته شده است اين ترجمه که مشهورترين ترجم? نوين و امروزين قرآن به شمار مي رود مطلقا رايج ترين ترجمه در پنجاه سال اخير محسوب مي شود علي رغم اين شهرت و محبوبيت، آکنده از اغلاط علمي و معنايي است.[27]
ويژگي و وجه تمايز اين ترجمه با ترجمه هاي قبل از خود در اين است که از زباني ساده و مورد پسند عموم بر خوردار بوده و توضيحاتي بر اساس اعتقادات شيعه بر آن افزوده شده است، اما اشکال آن نيز همين است که توضيحات افزوده شده از اصل ترجمه قابل تفکيک نيست.[28] حسين استاد ولي در گزارشي که از اين ترجمه داده است. ويژگي هاي مثبت اين ترجمه را در اخلاص و صفاي باطن مترجم، قلم روان و انشاي سليس وي و اشتمال ترجمه بر خلاصه التفاسير که فهم آيه را روشن مي سازد، مي داند . وي درباره کاستي هاي اين ترجمه به مواردي همچون: بي دقتي و سرسري کار کردن، عدم توجه به ضماير، آميختگي متن و شرح، نقل به معنا و افتادگي ها اشاره مي کند. [29] خوشبختانه ترجمه ي مرحوم الهي قمشه اي با تصحيح و ويرايش حسين استاد ولي اخيرا توسط انتشارات دارالکتب الاسلاميه به چاپ رسيده است.

تفسير عاملي اثر ابراهيم عاملي (1280-1347 هـ.ش) معروف به موثق از فضلاء و نويسندگان خراساني است اين تفسير در 8 جلد نگاشته شده و تأليف آن از سال 1335 هـ ش آغاز در سال 1345 هـ ش پايان يافت؛ و جلد نخست آن در سال 1336 منتشر شد.[30] در اين تفسير فارسي، ترجمه آيات به طور مستقل ارائه شده است. به گفته نويسنده وي در ترجمه آيات دو نکته را رعايت کرده است. نخست تلاش براي فارسي نويسي به زبان روز ضمن تاكيد بر مطابقت معاني با کلمات قرآن و دوم افزودن يک يا چند جمله مناسب درون قلاب براي نشان دادن معنا و رابطه آيات بظاهر نامناسب[31] با اين ويزگي ها ترجمه او از قرآن ترجمه اي روان همراه با نکات تفسيري است و بايد آن در شمار ترجمه هاي معنايي قرار داد. براي مثال در ترجمه آيه «علم آدم الاسماء کلها» مي نويسد و به آدم همه نام ها بياموخت ( و چنان او را آفريد که هر چه دريابد تواند نامي گذارد و بشناسد) به اين روش همراه با ترجمه تفسير کوتاهي نيز از آن ارائه داده است اما از آنجا که تعداد آياتي که اين گونه ترجمه شده است اندک مي باشد نمي توان آن را ترجمه اي آزاد و تفسيري ناميد.

مرحوم سيد ابوالقاسم پاينده (1290ـ1363 ش)يکي از برجسته ترين و پرکارترين مترجمان معاصر است که حدود 40 اثر از او بجا مانده است. يکي از آثار ماندگار او ترجمه قران مجيد است وي در مقدمه عالمانه خويش ضمن انتقاد به ترجمه هاي موجود مبناي کار خود بر اين قرار داده که از معاني قران آنچه را عرب عادي دريافت تواند کرد، به فارسي بياورد. گر چه وي ترجمه خود را،ترجمه اي تحت اللفظي ناميده است.[32] اما ترجمه ايشان از قران کريم را بايد در رديف ترجمه هاي محتوائي قرارداد که از سبک و سياق امروزي و همه فهم برخوردار است حتي از ترجمه مرحوم الهي قمشه اي بهتر و فصيح تر است.[33]
با اينکه ترجمه مورد نظر از جهت ارائه يک متن فارسي روان موفق بوده است اما از نظر بسياري از منقدين داراي سهوهاي اشتباهات بسياري است. استاد مطهري در نقدي که بر اين ترجمه نگاشته­اند اشکالات متعددي از جهت واژه گزيني، عدم رعايت برخي نکات صرفي و تفسيري و بي توجهي به قرائت مشهور در ترجمه بر آن گرفته اند.[34] استاد سيد محمد فرزان نيز در نقد مفصلي که در چند شمار? مجله يغما به چاپ رسيد يکصد و هشتاد و دو نمونه از آيات يا جملات و کلماتي که از قلم مترجم افتاده است و يکصد مورد از اشتباهات صرفي و لغوي مترجم و ده مورد نيز از اشکالات تفسيري و نحوي را با دقت تمام بر شمرده است. وي وعده داده بود که اشتباهات کلي و غفلت هاي بلاغي را نيز ياد کند که متأسفانه بدان موفق نمي شوند.[35]
با اين همه برخي ترجمه مرحوم پاينده را نقطه عطفي در ترجمه هاي معاصر قران به شمار آورده اند.زيرا مترجم بي آن که براي توضيح بيشتر - جز در موارد بسيار نادر- چيزي بر معنا بيفزايد معاني را به فارسي درست بيان کرده و اين کاري است که بسياري از مترجمان سلف به آن دست نيافته اند.[36]

ترجمه آيت الله حاج شيخ رضا سراج ترجمه اي است محتوايي که معاني تک تک واژگان در آن بخوبي در نظر گرفته شده و تفسير کوتاهي از آيات به آن ضميمه شده است.[37] عبارات آن روان و صحيح است و افزوده هاي تفسيري ميان دو پرانتز قرار گرفته و در برخي موارد نيز توضيحاتي بصورت زير نويس افزوده شده است.نثر ترجمه نثري گويا و ادبي است که بر اساس مراعات دستور زبان فارسي نگارش يافته است. اين اثر در مجموع روان و صحيح است و از مطابقت كامل ترجمه با متن برخوردار مي باشد.[38]

حکمت آل آقا قرآن پژوه و استاد تفسير قرآن در دانشگاه تهران بود وي طي سالهاي 1321 تا 1332 برنامه ترجمه و تفسير قرآن را در راديو اجراء مي كرد سپس بر مبناي همان تجربه، ترجمه­اي روان و دقيق از قرآن کريم ارائه داده است.[39]
اين ترجمه از قرآن مجيد در سال 1353 منتشر مي گردد.[40] ترجمه حكمت آل آقا همانطور كه خود مترجم در پايان ترجمه اش اشاره مي كند با توجه به دغدغه هاي او در مورد ترجمه تحت اللفظي و نارسايي آن براي پارسي زبانان شكل گرفته است. لذا سعي شده است كه اين ترجمه به صورت محتوايي باشد، بدين معنا كه مترجم معناي تك تك الفاظ را در ترجمه نياورده بلكه معناي جمله ها را‌آورده است.[41] اين ترجمه افزوده هايي را همراه دارد كه اين افزوده ها و توضيحات در داخل پرانتز ذكر شده است. پرانتزها چندان طولاني نيستند و در موارد ضرورت پرانتز باز شده و توضيحاتي كوتاه افزوده شده است نثر آن روان و ادبي است و از اين جهت براي اكثر خوانندگان قابل درك مي باشد.[42]

اين ترجمه با عنوان « قران کريم في لوح محفوظ » همراه با اصل عربي آيات در سال 1354 منتشر شده است.[43] اين ترجمه با نثري روان همراه با افزوده هاي توضيحي نگارش يافته است. بخشي از توضيحات ميان دو پرانتز قرار گرفته و بخشي هم بدون پرانتز آمده و توضيحات از اصل ترجمه تفکيک نشده است همراه اين ترجمه در کنار هر صفحه خلاصه التفسير برخي آيات نيز درج شده است. اين ترجمه روان و گوياست و مترجم سعي کرده مفاهيم و محتواي آيات را با نثري سليس منتقل کند لذا در مواردي اين ترجمه مطابقت کامل خود را با آيات از دست داده است.[44]